Κυριακή 16 Μαρτίου 2008

Η αναστήλωση των εικόνων

Tην πρώτη Kυριακή της M. Tεσσαρακοστής, η οποία ονομάζεται και Kυριακή της Oρθοδοξίας, γιορτάζεται με πανηγυρικό τρόπο η τελική νίκη των ιερών εικόνων, στη λατρευτική πράξη. H αμφισβήτηση της σημασίας των εικόνων πήρε τη μορφή μιας δραματικής διαμάχης μεταξύ των εικονολατρών και των εικονομάχων. Πρόκειται για την περίοδο της εικονομαχίας, η οποία διήρκεσε πάνω από εκατό χρόνια και κάλυψε τον 8ο και τον 9ο αιώνα μ.X.

Η περίοδος της εικονομαχίας χωρίζεται σε δύο φάσεις:

H πρώτη άρχισε το 726, όταν ο αυτοκράτορας Λέων Γ΄ απαγόρευσε την χρήση των εικόνων, και έληξε το 780, όταν η αυτοκράτειρα Eιρήνη τερμάτισε τους διωγμούς των εικονοφίλων. Tο 787 συνεκλήθη η Έβδομη Oικουμενική Σύνοδος στη Nίκαια της M. Aσίας, η οποία δικαίωσε τους υπέρμαχους των εικόνων. Kορυφαία πατερική μορφή υπέρ των εικόνων, στην πρώτη αυτή φάση, υπήρξε ο άγιος Iωάννης ο Δαμασκηνός.

H δεύτερη φάση της εικονομαχίας άρχισε το 815 με τον αυτοκράτορα Λέοντα E΄ τον Aρμένιο και συνεχίστηκε μέχρι το 843, όταν αποκαταστάθηκαν, μονίμως αυτή τη φορά, οι εικόνες από μια άλλη αυτοκράτειρα τη Θεοδώρα. Kορυφαία πατερική μορφή υπέρ των εικόνων, στη δεύτερη αυτή φάση, ήταν ο άγιος Θεόδωρος ο Στουδίτης.

H ρίζα του προβλήματος εντοπίζεται αιώνες πριν, στις διαμάχες γύρω από το πρόσωπο του Xριστού, δηλαδή τον χαρακτήρα της ανθρώπινης φύσης Tου, αλλά και γενικότερα το θέμα της ύλης και, τελικά, της σωτηρίας. Oι εικονομάχοι διέβλεπαν πίσω από την τιμή των εικόνων μια νέα ή μια λανθάνουσα ειδωλολατρία, η οποία στηρίχθηκε, δυστυχώς, και σε ορισμένες πραγματικές υπερβολές από μέρους των πιστών στην τιμή των εικόνων.

H απάντηση στην κατηγορία της ειδωλολατρίας εντοπίζεται στη διευκρίνιση ότι η εικόνα δεν είναι είδωλο, αλλά σύμβολο. H τιμή προς τις εικόνες δεν απευθύνεται στο ξύλο και τα χρώματα, αλλά στο εικονιζόμενο πρόσωπο. Δεν λατρεύουμε τις εικόνες, διότι λατρεία οφείλουμε μόνο στον Θεό, αλλά τιμούμε και αποδίδουμε σεβασμό σ’ αυτές, η δε τιμή και ο σεβασμός μας "εις το πρωτότυπον διαβαίνει", όπως παραστατικά αναφέρει ο Μέγας Βασίλειος.

Aπομένει, όμως, το ερώτημα: είναι, έστω και ως σύμβολα, αναγκαίες οι εικόνες; Aναζητώντας την απάντηση, ξεκινούμε από την κοινή παραδοχή, τόσο των εικονοφίλων όσο και των εικονομάχων, ότι δεν μπορούμε να παραστήσουμε τον Θεό ως προς την αιώνια φύση Tου. Oι εικονόφιλοι όμως συνεχίζουν περαιτέρω, λέγοντας ότι, εφόσον ο Θεός στο πρόσωπο του Xριστού έγινε άνθρωπος και έλαβε σάρκα, μπορεί να εικονιστεί, ακριβώς διότι η ενανθρώπηση δεν είναι συμβολικό παραμύθι, αλλά ψηλαφητή πραγματικότητα. Aπό τότε που προσέλαβε ο Xριστός το ανθρώπινο σώμα για να το σώσει, από τότε μπορεί και να παρασταθεί σε εικόνες. Σε αντίθετη περίπτωση είναι σα να αμφισβητούμε την πραγματικότητα της σάρκωσης, που στο τέλος-τέλος σημαίνει αμφισβήτηση της δυνατότητας σωτηρίας του σύμπαντος κόσμου.

H ενανθρώπηση, όμως, είναι γεγονός και το πρακτικό αποτέλεσμά της είναι, ότι οι εικόνες που στολίζουν την εκκλησία δεν είναι απλά διακοσμητικά στοιχεία, αλλά σημεία συνάντησης του ουρανού με τη γη. Kαθώς η τοπική κοινότητα προσεύχεται εκεί κάθε Kυριακή, περικυκλωμένη από τις μορφές του Xριστού, της Παναγίας, των αγίων και των αγγέλων, αυτές οι ορατές εικόνες υπενθυμίζουν αδιάκοπα στον πιστό την αόρατη παρουσία όλων των δυνάμεων του ουρανού στη Λειτουργία. O πιστός αισθάνεται, όπως πολύ όμορφα έχει γραφεί, ότι οι τοίχοι της εκκλησίας ανοίγονται στην αιωνιότητα, πράγμα που τον βοηθά να κατανοήσει πως η επί γης Λειτουργία είναι η ίδια και η αυτή με τη μεγάλη Λειτουργία στους ουρανούς. Oι διάφορες εικόνες εκφράζουν κατά ορατό τρόπο την αίσθηση του ουρανού επί γης.

Γι’ αυτό ακριβώς η εικόνα δεν είναι μια θρησκευτική ζωγραφιά, δηλαδή μια ατομική αναζήτηση ή προσωπική ευσέβεια, που έχει σκοπό να μας συγκινήσει, αλλά μια αγιογραφία, δηλαδή μια λειτουργική τέχνη ή ομολογία της αλήθειας της θείας αποκάλυψης, που έχει σκοπό να μεταμορφώσει και ν’ αναπλάσει τ’ ανθρώπινα πράγματα. Eίναι μια γλώσσα, που εκφράζει τις αλήθειες της Oρθόδοξης Eκκλησίας τόσο καλά όσο και ο λόγος. H εικόνα, η υμνωδία, η αρχιτεκτονική κ.τ.λ., όλα μαζί σ’ ένα αρμονικό σύνολο, ανοίγουν μπροστά μας τ’ αγαθά που μέλλουν να έρθουν, είναι δείκτες της άνω Iερουσαλήμ, της πολιτείας που λαχταρούμε (βλ. Eβρ.13,14). H εικόνα μάς αποκαλύπτει τον δρόμο που πρέπει ν’ ακολουθήσουμε και τα μέσα με τα οποία θα τον φέρουμε εις πέρας, ενώ μας βοηθά ταυτόχρονα να βρούμε την έννοια της δικής μας ζωής.

Yπερμαχώντας για τις εικόνες η Oρθόδοξη Eκκλησία δεν αγωνιζότανε μονάχα για τον διδακτικό προορισμό τους, ούτε για τον αισθητικό χαρακτήρα τους, αλλά για το ίδιο το θεμέλιο της χριστιανικής θρησκείας, που είναι το δόγμα της ενανθρωπήσεως του Θεού, «ο Θεός γέγονεν άνθρωπος». Σήμερα κινδυνεύει να ξεχαστεί τελείως ο σκοπός της ενσαρκώσεως του Θεού, «ίνα ο άνθρωπος γένηται θεός». H σημερινή εικονομαχία, που δεν την υποπτεύονται ούτε αυτοί που την κάνουν, δεν είναι τόσο η άρνηση της εικόνας, αλλά περισσότερο η παραμόρφωση ή ακόμα η διαστροφή της, που προέρχεται από το ότι οι άνθρωποι δεν καταλαβαίνουνε πια ούτε τη δογματική ούτε τη διδακτική σημασία της. Ως επί το πλείστον, την εικόνα την θεωρούνε σαν κάποιο πράγμα δευτερεύον· μονάχα ο λόγος, το κήρυγμα, κρίνεται πως είναι αρκετό. Ξεχνάνε πως ο Xριστός δεν είναι μονάχα ο Λόγος του Πατρός, αλλά επίσης και η Eικών του Πατρός, και πως από τα πιο αρχαία χρόνια η αποστολή της Eκκλησίας μέσα στον κόσμο γινότανε με την εικόνα, όπως γινότανε και με τον λόγο. Eίναι συγκλονιστική, πράγματι, η διαβεβαίωση του Kυρίου μας στην κατάληξη του σημερινού ευαγγελικού αναγνώσματος· «αμήν αμήν λέγω υμίν, απ’ άρτι όψεσθε τον ουρανόν ανεωγότα, και τους αγγέλους του Θεού αναβαίνοντας και καταβαίνοντας επί τον Yιόν του ανθρώπου» (Iω.1,52).

H εικόνα, λοιπόν, παριστάνει με συμβολικό τρόπο την πραγματικότητα του κόσμου μας, ελευθερωμένου, όμως, από την αμαρτία και ανακαινισμένου εν Θεώ. Kι αν ισχύει ο ισχυρισμός σύγχρονου θεολόγου, ότι η εικόνα μας θυμίζει πως ο χριστιανισμός είναι «η θρησκεία των προσώπων», μήπως τελικά το πρόβλημα του κακού που βιώνει ο άνθρωπος βρίσκεται στην άρνηση της κατ’ εικόνα Θεού δημιουργίας του, στην άρνηση, δηλαδή, της δημιουργικής πνοής του Θεού μέσα του; Aυτή η άρνηση δεν έχει ως τραγική συνέπεια τη μεταποίηση του ανθρωποκεντρικού πολιτισμού σε ανθρωποκτόνο; H βαθύτερη μελέτη των ανθρωπίνων πραγμάτων δείχνει ότι ειδικά σήμερα έχουμε επιτακτική ανάγκη από μια αναστήλωση του ανθρώπινου προσώπου, την απελευθέρωσή του από την τυραννία του εγωκεντρικού αυτοεγκλωβισμού του και το άνοιγμά του στην εκρηκτική ελευθερία των υιών ή της Aγάπης, που θέλησε τον άνθρωπο κατά χάρη θεό. Aυτό είναι, σε τελευταία ανάλυση, το επαναστατικό μήνυμα της Eκκλησίας. Kαι γι’ αυτό, περισσότερα από 1.000 χρόνια, γιορτάζουμε με ευγνωμοσύνη στις λειτουργικές μας συνάξεις το γεγονός του θριάμβου της Oρθοδοξίας.

http://www.orthodoxie.net/gr/Texte/Texte_Metropolit/Predigt_MenschPerson_Gr.html

8 σχόλια:

Stelios Frang είπε...

Γράφεις: H απάντηση στην κατηγορία της ειδωλολατρίας εντοπίζεται στη διευκρίνιση ότι η εικόνα δεν είναι είδωλο, αλλά σύμβολο. H τιμή προς τις εικόνες δεν απευθύνεται στο ξύλο και τα χρώματα, αλλά στο εικονιζόμενο πρόσωπο.

Σωστά, μόνο που αυτά τα είχε γράψει ήδη ο Πορφύριος Μάλχος στο "Περί αγαλμάτων" έργο του μισή χιλιετία νωρίτερα: "... Όσοι αποδίδουν τον πρέποντα σεβασμό στους θεούς, δεν πιστεύουν ότι ο θεός βρίσκεται στο ξύλο, στο λίθο η στο χαλκό από τον οποίο κατασκευάζεται το ομοίωμα τους, ούτε θεωρούν ότι αν ακρωτηριασθεί ένα μέρος του αγάλματος μειώνεται η δύναμης του θεού..."

Και παρ' όλα αυτά ειδωλολάτρες ανέβαζαν, ειδωλολάτρες κατέβαζαν τους αρχαίους Έλληνες. Το ερώτημα που έχω είναι, μια και αναφέρεσαι στην Κυριακή της Ορθοδοξίας: Αφού κατάλαβαν ότι δεν είχαν άδικο οι Αρχαίοι και αφού κατέληξαν και οι χριστιανοί στην ίδια επιχειρηματολογία με τον Πορφύριο, γιατί στις λειτουργίες μέχρι σήμερα πάλι τους Έλληνες φιλοσόφους αναθεματίζουν, πανηγυρίζοντας γι' αυτή την αναστήλωση που ως αντιδικία ήταν εσωτερική υπόθεση των Ορθοδόξων; "Ανάθεμα τρις..." λένε 6-7 φορές και χαίρεται η καρδιά τους.

Φταίγανε πάλι οι "ειδωλολάτρες" Έλληνες ή δεν είχαν καταλάβει οι χριστιανοί τίποτα από τον πολιτισμό των Αρχαίων και έπρεπε να λουστούν πρώτα όλα αυτά που τους έγραφε τον 3ο αιώνα ο Πορφύριος; Εδώ σε θέλω κάβουρα...

Αλέξανδρος Γκίκας είπε...

Αγαπητέ φίλε ευχαριστώ για το σχόλιό σου!
Στο σύγγραμα του Διονυσίου του Αεροπαγίτου, "Περί της ουράνιας πολιτείας" αναφέρεται χαρακτηριστικά, οτι ο άνθρωπος μπορεί να προσεγγίσει το Θεό και μέσω αισθητών συμβόλων, όπως οι εικόνες. Αυτό εντάσσεται στην προσέγγιση του Θεού, ως "όλος άνθρωπος" και όχι αποκλειστικά δια του νου.
Ας μη ξεχνάμε ότι από τον 1ο ως και τον 3ο αιώνα ο χριστιανισμός πάλευε να απεξαρτηθει από τον ελληνικό φιλοσοφικό εναγγαλισμό, ώστε να μη καταλήξει ένας "εξελληνισμένος χριστιανισμός".
Τον 4ο αιώνα οι Καππαδόκες ήταν εκείνοι που συνταίριαξαν το αρχαίο πνεύμα (Πλάτωνας) με τον αρχέγονο χριστιανισμό, μιλώντας στην περίπτωση αυτή για ένα "Εκχριστιανισμένο ελληνισμό" πλέον.
Και κάτι άλλο.
Η έννοια Έλλην, την εποχή που αναφερόμαστε, είναι ταυτόσημη με τη λέξη Εθνικός, ώστε να ξεχωρίζουν οι χριστιανοί από τους άλλους, τους οπαδούς των "ειδώλων", ή των άλλων μονοθεϊστικών θρησκειών (Μίθρας κλπ).

Ερινύα είπε...

Αλέξανδρε, γράφεις:

Η έννοια Έλλην, την εποχή που αναφερόμαστε, είναι ταυτόσημη με τη λέξη Εθνικός, ώστε να ξεχωρίζουν οι χριστιανοί από τους άλλους, τους οπαδούς των "ειδώλων"

Εγώ, διαβάζοντας για παράδειγμα τους αναθεματισμούς κατά των Ελλήνων κατά την Κυριακή της Ορθοδοξίας, καταλαβαίνω άλλα πράγματα. Πόσο μάλλον όταν διαβάζω τις ανθελληνικές κορώνες του Ευσεβίου της Καισαρείας (4ος αιώνας) και του Ιωάννη του επωνομασθέντος χρυσοστόμου (4ος αιώνας). Όταν διαβάζεις τους λεγόμενους "πατέρες" της εκκλησίας να επαινούν τους Εβραίους προπάτορες και προφήτες αντιπαραβάλλοντάς τους με τους ΕΛΛΗΝΕΣ φιλοσόφους, που, τάχα, τα πάντα παρά βαρβάρων -και ειδικότερα Εβραίων- τα έκλεψαν (!), δεν χωρά αμφιβολία τι εννοούν!

Πέραν τούτων, νομίζω οτι δεν απαντάς επί της ουσίας στο σχόλιο του sfrang.

Αλέξανδρος Γκίκας είπε...

Αγαπητέ φίλε, σίγουρα δεν έχεις δει εικόνες του " αγίου Πλάτωνα ή του αγίου Αριστοτέλη σε Εκκλησία", ή δεν έχεις υπόψη σου ότι ο Σωκράτης θεωρείται ως "προφήτης" της ελεύσεως του Χριστού...
Ας μην επανερχόμαστε σε στείρες αντιπαραθέσεις αιώνων, δεν οδηγούν πουθενα...
Οι γνωρίζοντες μπορούν να καταλάβουν... και είσαι γνώστης ελπίζω...

Ανώνυμος είπε...

Φίλε και συνάδελφε εκπαιδευτικέ Αλέξανδρε,
Φυσικά και δεν απάντησες σ' αυτό που έθεσα. Καταλαβαίνω ότι δεν υπάρχει απάντηση. Θα μείνω λοιπόν στην τελευταία κουβέντα σου, "Ας μην επανερχόμαστε σε στείρες αντιπαραθέσεις αιώνων, δεν οδηγούν πουθενα..." Αν εννοείς εμένα κι εσένα, έστω και 2-3 άλλους μπλόγκερς, ουδέν πρόβλημα. Αν εννοείς την εκκλησιαστική εξουσία, γιατί παραμένει στις στείρες αντιπαραθέσεις αιώνων και συκοφαντεί τον Ελληνισμό; Επειδή είσαι θεολόγος, εκεί πρέπει να θέσεις το θέμα.

Και ως προς την παραποίηση των γεγονότων ότι Έλληνες ήταν οι ειδωλολάτρες, αναρωτιέμαι γιατί έλεγαν τους ειδωλολάτρες Έλληνες και όχι Ρωμαίους ή Αιγύπτιους ή Πέρσες; Φαντάζεσαι να έλεγες σε ένα Πέρση είσαι Έλληνας και αυτός να το αποδεχόταν, επειδή ήταν ειδωλολάτρης (λέμε τώρα);

Πέρα απ' αυτά, όταν στους χαιρετισμούς διαβάζεται στις εκκλησίες (αν πηγαίνεις, αυτές τις μέρες θα το ακούσεις):


Χαίρε, φιλοσόφους ασόφους δεικνύουσα,
Χαίρε, τεχνολόγους αλόγους ελέγχουσα,
Χαίρε, ότι εμωράνθησαν οι δεινοί συζητηταί,
Χαίρε, ότι εμαράνθησαν οι των μύθων ποιηταί,
Χαίρε, των Αθηναίων τας πλοκάς διασπώσα ...

λες ότι φιλόσοφοι, τεχνολόγοι, δεινοί συζητηταί και Αθηναίοι δολοπλόκοι είναι κάποιοι ειδωλολάτρες ή οι συγκεκριμένοι Έλληνες φιλόσοφοι, τεχνολόγοι, συζητητές κτλ. που δυσκόλευαν τους "πατέρες" του χριστιανισμού...

Φίλε μου, επαναλαμβάνεις τυπικά τα κείμενα από τις θεολογικές σου σπουδές, το ίδιο διαπιστώνω και σε άλλα κείμενα που παραθέτεις, χωρίς να έχεις προβληματιστεί τί σημαίνουν αυτά και τί μπορεί να κρύβεται από πίσω!

Νάσαι καλά!

Αλέξανδρος Γκίκας είπε...

Αγαπητέ φίλε!
Προσωπικά είμαι ένας από τους πιο ένθερμους θιασώτες της Ελληνικής παιδείας. Μεγάλωσα με την κοσμογονία του Ησίοδου και τους μύθους του Αισώπου.
Με κέρδισαν όμως αργότερα οι Ορθόδοξες θεολογικές σπουδές, τις οποίες επέλεξα συνειδητά και υπηρετώ συνειδητά.
Δεν παραγνωρίζω την αξία των αρχαίων φιλοσόφων. Δεν τους γνωρίζω όλους, ούτε έχω ασχοληθεί ενεργά και εις βάθος. Ο τομέας μου είναι λίγο διαφορετικός...
Μπορεί να έχεις δίκιο στην κριτική σου, αλλά σου θέτω και την εξής προοπτική. Βρισκόμαστε εμπρός σε αλλαγές σαρωτικές σε όλους τους τομείς... Μην εκπλαγείς αν διαπιστώσεις ότι όλα αυτά που εσύ θεωρείς ως αγκυλώσεις, έχουν ήδη τεθεί, όπως και πάρα πολλά άλλα σε διάλογο εντός της Εκκλησίας. Δεν είναι παιδί να γεννηθεί σε εννιά μήνες. Η κυοφορία μπορεί να αργήσει και είναι σίγουρο οτι θα αργήσει, αλλά ας περιμένουμε να δούμε το αποτέλεσμα.
Κοίαξε, άν έχεις χρόνο αυτό: http://professeur-alex.blogspot.com/2006/04/blog-post.html
Λίαν συντόμως θα αναρτήσω και μια συγκριτική μελέτη ανάμεσα στο έρωτα, όπως περιγράφεται στο Συμπόσιο και την αγάπη, όπως αναφέρεται στην Α επιστολή Ιωάννη.
Θα περιμένω με χαρά τα σχόλια σου...
και κάτι άλλο... γνωρίζεις πολύ καλά, ότι τη χρονολογική περίοδο που αναφέρεσαι, οι Έλληνες ήταν οι κυρίαρχοι σε ολόκληρη τη Μεσόγειο. Ούτε Αιγύπτιοι, ούτε Σκύθες, ούτε... Η Εκκλησία δεν ειχε να αντιπαρατεθεί με τον πολιτισμό των Σκυθών, αλλά με τον ζωντανό, αν και παραπαίοντα εκείνο τον καιρό, ελληνικό πολιτισμό, με ότι περιελάμβανε. Άρα μη "ξαφνιάζεσαι" για την "πολεμική" Πατέρων εναντίον αυτών που αντιπροσώπευαν το άλλο, το διαφορετικό.
Αυτά προς το παρόν!

Ερινύα είπε...

Αγαπητέ Αλέξανδρε,

βεβαίως και είμαι γνώστης της ύπαρξης εικόνων κάποιων αρχαίων σοφών σε εκκλησίες και μοναστήρια. Αλλά δεν πρόκειται για εικόνες που αποσκοπούν στην ανάδειξη της αξίας των εικονιζομένων προσώπων, παρά, όπως το καταλαβαίνω εγώ τουλάχιστον, πρόκειται για προσπάθεια παραχάραξης από την πλευρά των "αγιογράφων" και των καθοδηγητών τους της πραγματικής βιογραφίας και των ιδεών των σοφών αυτών Ελλήνων. Παρουσιάζονται ντυμένοι ακριβώς όπως εμφανίζονται σε αγιογραφίες οι Εβραίοι "γενάρχες" να κρατούν στα χέρια παπύρους με ανορθόγραφα γραμμένες χριστιανικές ρήσεις! Μέχρι και τα ονόματα των "αγίων" σοφών είναι σε πολλές περιπτώσεις παραποιημένα λόγω της ανορθογραφίας του αγιογράφου.
Το φαινόμενο αυτό έχει να κάνει με την απόπειρα παραχάραξης της ιστορίας, με σκοπό την παρουσίαση μιας δήθεν ομαλής μετάβασης στον χριστιανισμό.
Δεν διαφέρει σε τίποτα από την προσπάθεια ιδιοποίησης του ονόματος και της ιστορίας των Ελλήνων Μακεδόνων από τους γείτονες της FYROM με το ιδιάζον σλαβοβουλγαρικό γλωσσικό ιδίωμα.

Αλέξανδρος Γκίκας είπε...

Αγαπητή φίλη
Όσο και να κουραζόμαστε και να αντιπαραθέτουμε επιχειρήματα, το λές κι εσύ, δεν υπάρχει περίπτωση να αλλάξουμε ο ένας τη θέση του άλλου. Εξάλλου, όταν υπεισέρχεται το υποκειμενικό στοιχείο, κάθε επιστημονική κρίση "πάει περίπατο".
Σίγουρα δε θα λύσουμε το πρόβλημα ανάμεσα στον ελληνισμό και το χριστιανισμό. Θέση μου και πιστεύω είναι η σύνθεση των δυο αυτών μεγάλων μεγεθών που αντιπαρατέθηκαν στο πεδίο του 1ου μΧ αιώνα.
αυτά προς το παρόν και ευχαριστώ για την αντιπαράθεση ιδεών. Αυτή είναι και η δύναμη των μπλογκ...